O Bosni i Hercegovini

Geološka prošlost ovog prostora je izuzetno kompleksna, što se odrazilo na njegovu geološku, geotektonsku i geomorfološku heterogenost. Najstarije stijene u Bosni i Hercegovini datiraju iz paleozojske ere, a grupisane su u tri veće zone: srednjobosanska (Vranica sa okolnim planinama), drinska i sanska. Paleozojske formacije su predstavljene sa sve tri vrste stijena (magmatske, sedimentne i metamorfne), s tim što su za srednjobosansku zonu posebno karakteristične metamorfne stijene – škriljci, pa se njene planine često nazivaju škriljavim gorjem. Najveći dio reljefa Bosne i Hercegovine je izgrađen od mezozojskih stijena, koje su dominantno sedimentnog karbonatnog tipa – krečnjaci i dolomiti. Oni su nastali sedimentacijom u geosinklinali Tetis okeana, a kasnije su izdignuti alpskom orogenezom u planinski vijenac Dinarida. Za razliku od trijaskih krečnjaka koji su stariji i nešto kompaktniji, jurski i kredni krečnjaci su predodredili nastanak specifičnog tipa reljefa, poznatog pod nazivom holokarst, koji je rasprostranjen u vanjskim Dinaridima. Kenozojski sedimenti se uglavnom mogu pronaći u peripanonskom dijelu zemlje, kotlinama većih rijeka, kao i u sinklinalama vanjskih Dinarida.

Sa prosječnom nadmorskom visinom od 625 metara, Bosna i Hercegovina spada u red hipsometrijski viših zemalja u Evropi. Njen reljef je pretežno brdsko-planinski, ali je istovremeno i vrlo raščlanjen dolinama. Cjelokupan morfostrukturni sklop ovog područja pripada dinarskom planinskom sistemu, koji se u pravcu sjeverozapad-jugoistok proteže i kroz još nekoliko država. Dinaridi su u širem kontekstu dio sredozemne zone alpskog pojasa, koji je tektonski još uvijek prilično aktivan, između ostalog i u seizmičkom pogledu. Planinski vrhovi dinarskog sistema su najviši u njegovom jugoistočnom sektoru. Na granici sa Crnom Gorom se nalazi i najviša planina Bosne i Hercegovine – Maglić (2386 metara). U ovom dijelu države se nalazi još nekoliko planina koje su više od 2000 metara: Volujak, Zelengora, Lelija, Treskavica, Bjelašnica, Vranica, Prenj i Čvrsnica. Prema sjeverozapadu Dinaridi postaju nešto niži i prelaze u planinska bila zapadne Bosne (Cincar, Dinara, Šator, Grmeč i dr.), između koji se nalaze polja u kršu: Livanjsko, Duvanjsko, Kupreško, Glamočko itd. Ovaj tip polja je dinarski specifikum. Južno od najvišeg dijela Dinarida se prostiru sredogorske Rudine, a dalje prema jugu i niske Humine. Prema sjeveru se veoma raščlanjeni planinsko-kotlinski reljef postepeno snižava do Panonske nizije, gdje se uz rijeku Savu nalaze najprostranije bosanskohercegovačke nizije: Semberija, Posavina i Lijevče polje.

Geografska širina (42° do 46° s. g. š.) je Bosnu i Hercegovinu pozicionirala između sjevernog suptropskog i sjevernog umjerenog klimatskog pojasa, na način da prvom pripada približno trećina, a drugom dvije trećine prostora države. Kao najvažniji modifikator klimatskih prilika se pokazao reljef, koji svojom hipsometrijom, pravcem pružanja planina, raščlanjenošću i ekspozicijom najviše doprinosi diverzifikaciji klime na ovom prostoru. Tako sa porastom nadmorske visine u pravilu raste i godišnja količina padavina, a istovremeno opadaju prosječne temparature zraka. Priobalje i niska Hercegovina predstavljaju najtoplije predijele u zemlji, a suprotno njima, najviši planinski vrhovi su ujedno i lokaliteti sa najnižim temperaturama. Najviše padavina se izluči na hercegovačkim planinama (Orjen, Čvrsnica, Prenj i dr.), a najmanje u Posavini i Semberiji na sjeveroistoku. Obzirom na ove klimatske faktore i elemente, na prostoru Bosne i Hercegovine se mogu izdvojiti tri osnovna klimatska tipa. Najrasprostranjeniji je umjereno topli i vlažni klimat (Cf), koji obuhvata sjeverni dio države, prodirući riječnim dolinama dublje u unutrašnjost. Na ovom prostoru se često klima naziva još i umjerenokontinentalnom. U niskom dijelu Hercegovine dominira sredozemni klimat (Cs), koji se odlikuje sušnim ljetima, te kišnim i blagim zimama. Na višim nadmorskim visinama (cca iznad 900 metara) dominira borealni ili planinski tip klime (Df), karakterističan po vrlo hladnim zimama i najčešće svježim ljetima.

Voda se može smatrati najvećim prirodnim resursom Bosne i Hercegovine. Riječna mreža ove zemlje je vrlo gusta, što se posebno odnosi na crnomorski sliv, koji zahvata najveći dio teritorije. Sve tekućice ovog morskog sliva ujedno pripadaju i riječnim slivovima Dunava i Save. Rijeka Sava teče sjevernom granicom države i prima vode Une, Vrbasa, Bosne, Drine i drugih kraćih rijeka koje teku na ovom prostoru prema sjeveru. Drina svojim srednjim i donjim tokom također čini državnu granicu, a sa dužinom od 346 kilometara predstavlja najdužu bosanskohercegovačku rijeku. Rijeka Bosna ima izuzetan značaj za čitavu državu, budući da je njena dolina mjesto nastanka i okosnica kasnijeg društvenog razvoja Bosne i Hercegovine. Rijeka sa najvećim padom jeste Vrbas, a Una je poznata po relativno visokom stepenu ekološke očuvanosti. Južni dio zemlje (čitava Hercegovina i jugozapadni dijelovi Bosne) pripadaju slivu Jadranskog mora. Iako ova područja primaju veće količine padavina, površinska hidrografska mreža je znatno skromnije razvijena u odnosu na crnomorski sliv. To je posljedica krške geološke građe, zbog čijih je pukotinskih sistema razvijenija podzemna hidrografija. Pored većeg broja ponornica, jedina rijeka koja sa državne teritorije dospijeva površinskim putem u Jadransko more je Neretva. Njen sliv praktično definiše obuhvat Hercegovine kao regije. Na prostoru Bosne i Hercegovine egzistira veći broj prirodnih i vještačkih jezera. U grupi prirodnih kvantitativno dominiraju planinska jezera, koja su površinski prilično mala (npr. Blidinje i Boračko jezero). Vještačka jezera su veća, a većina je napravljena za potrebe dobivanja električne energije. Najznačajnija su: Buško, Bilećko, Jablaničko, Ramsko, Modrac i dr.

Geografski položaj i uticaj umjerenih klimata na ovom prostoru su uslovili dominaciju smeđih šumskih tala u pedološkoj strukturi Bosne i Hercegovine. Međutim, raznolikost geološke podloge, tj. matičnog supstrata je dovela do diferencijacije na više tipova tla. Najrasprostranjeniji među njima su kalkokambisoli i distrični kambisoli. Prvi se javljaju na krečnjačko-dolomitnoj podlozi, a drugi na kiselim stijenama. Na ova dva tipa zajedno otpada 60 do 70% teritorije Bosne i Hercegovine, a uglavnom se radi o brdsko-planinskim područjima. Na ovim prostorima su pored navedenih zastupljeni i brojni drugi automorfni tipovi zemljišta, čije je rasprostranjenje ipak manje. Takvi su: litosoli, regosoli, crvenice, kalkomelanosoli, rendzine, luvisoli, podzoli, smonice itd. U nizijskim oblastima, gdje se voda duže zadržava, javljaju se i neki hidromorfni tipovi. Najrasprostranjeniji je pseudoglej, ali poljoprivredno najveći značaj imaju fluvisoli, odnosno aluvijalna tla. Od posebnog ekološkog značaja su tresetna tla, koja se javljaju u močvarama Hutovog blata i Livanjskog polja.

Sve prethodno navedene geografske karakteristike su uticale na formiranje specifičnih biogeografskih karakteristika Bosne i Hercegovine, koje se između ostalog ogledaju i u velikom biodiverzitetu. Obzirom na florističke karakteristike, može se utvrditi da Bosna i Hercegovina predstavlja zonu dodira i prožimanja evrosibirske i mediteranske florne oblasti. U manjoj mjeri su primjetni i florni elementi iransko-turanske oblasti. Ukupno je evidentirano oko 3700 vrsta cvjetnica, te još nekoliko stotina ostalih biljaka i gljiva. Neke od njih su i endemi, kao što su poznati bosanski ljiljan ili Pančićeva omorika. Geografski faktori su najočiglednije djelovali na rasprostranjenje vegetacije. Oko polovine državne teritorije je prekriveno šumom. Ta činjenica Bosnu i Hercegovinu svrstava u grupu evropskih država sa najvećim šumskim bogatstvom. Šumska vegetacija se može prilično jasno izdiferencirati prema hipsometrijskoj zonalnosti. U nižim područjima su najzastupljenije šume hrasta (lužnjak, kitnjak, medunac i dr.), ali su one značajno prorijeđene. U zoni iznad 600 metara javljaju se znatno očuvanije šume bukve, iznad kojih su rasprostranjene četinarske šume. U niskoj Hercegovini je više zastupljena makija. Utvrđeni veliki biodiverzitet se odnosi i na životinjski svijet.

Tragovi naseljavanja ljudi u Bosni i Hercegovini se mogu sa manjim prekidima pratiti od paleolita, a političko-teritorijalna organizacija od ilirskog perioda. Ipak, prva bosanska država se javlja u srednjem vijeku, na prostoru gdje su se smjenjivali i konfrontirali uticaji Bizantije, Ugarske i drugih susjednih država. Srednjovjekovna Bosna je nastala u gornjem porječju istoimene rijeke (današnja Sarajevsko-zenička kotlina), te se kroz naredna stoljeća postepeno širila prisvajajući regije kao što su Usora i Soli, Donji Kraji, Podrinje, Završje, Hum, a u jednom periodu čak i najveći dio dalmatinskog Primorja. Slabljenje te države je u XV stoljeću dovelo do njenog pada pod osmansku vlast, pod kojom će ostati sve do 1878. godine. Iako se političko-teritorijalno uređenje Osmanskog carstva više puta mijenjalo, Bosna je u kontinuitetu zadržala svoje ime i približan prostorni obuhvat. Današnje državne granice se gotovo poklapaju sa onima koje su određene Berlinskim kongresom (sa izuzetkom kasnijih manjih korekcija), kada je Austrougarska izvršila okupaciju ovog prostora, za koji se od tada koristi dvojni naziv Bosna i Hercegovina. Turbulentni događaji iz XX stoljeća su odredili savremeni političko-geografski razvoj Bosne i Hercegovine. Ona je prošla put od posebnog statusa u okviru Austrougarske, preko mjesta eskalacije Prvog svjetskog rata, razbijanja njenog teritorijalnog integriteta u Kraljevini Jugoslaviji, obnovne njene državnosti odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a u toku Drugog svjetskog rata, na osnovu kojih je postala jedna od šest republika SFR Jugoslavije, pa sve do sticanja nezavisnosti 1992. godine i potpisivanja Dejtonskog mitovnog sporazuma 1995. godine.

Dejtonskim mirovnim sporazumom je okončan višegodišnji rat na prostoru Bosne i Hercegovine. Njime je ona dobila novi Ustav i političko-teritorijalno uređenje, koje se može smatrati izuzetno složenim. Ova složenost je bazirana na međuetničkim tenzijama i postojanju vrlo različitih političkih interesa, kao i na rezultatima ratnih dešavanja. Najviši nivo teritorijalne organizacije predstavljaju entiteti – Federacija Bosne i Hercegovine i Republika Srpska. Federacija BiH ugrubo zahvata centralni, južni i zapadni dio države, a Republika Srpska sjeverni i istočni. Međuentitetska linija nije formirana prema geografskim principima funkcionalnosti, pa su tako brojne opštine i naseljena mjesta ostali podijeljeni istom. Naknadno je iz entitetske strukture izdvojen Brčko Distrikt, kao strateški vrlo značajno područje na sjeveroistoku države. Za teritorijalnu organizaciju države se može reći i da je asimetrična, budući da se Federacija BiH dijeli na kantone, što nije slučaj u Rpublici Srpskoj. Postoji deset takvih kantona, koji osjetno variraju u površini i broju stanovnika. To su: Unsko-sanski, Posavski, Tuzlanski, Zeničko-dobojski, Bosansko-podrinjski, Srednjobosanski, Hercegovačko-neretvanski, Zapadnohercegovački, Kanton Sarajevo i Kanton 10. Političko-teritorijalna struktura na lokalnom nivou se ogleda u postojanju 143 opštine, od kojih su neke dobile status grada.

Na osnovu službenih rezultata popisa stanovništva iz 2013. godine, može se reći da u Bosni i Hercegovini živi oko 3,5 miliona stanovnika. Evidentno je da su ratna dešavanja ostavila katastrofalne posljedice na demografsku sliku ove države, budući da se bilježi nedostatak od skoro milion stanovnika u odnosu na 1991. godinu. Iako je Bosna i Hercegovina tradicionalno kroz historiju važila za emigracijsko područje, tokom XX stoljeća je bilježila vrlo intenzivan populacijski rast, da bi spomenute 1991. godine dostigla rekordnih 4,4 miliona stanovnika. Uticaj demografske tranzicije je također bio vidljiv, budući da je navedeni rast sve više usporavao. Posljednja faza demografske tranzicije je nastupila zajedno sa ratnim dešavanjima, a posljednih godina se bilježi negativan prirodni priraštaj, uz starenje stanovništva. U ovom pogledu je situacija u Federaciji BiH nešto povoljnija nego u Republici Srpskoj. Prosječna gustina naseljenosti je manja od 69 stanovnika/km², na osnovu čega se Bosna i Hercegovina može smatrati srednje naseljenom državom. Međutim, postoje značajane prostorne varijacije. Vrlo gusto su naseljeni nizijski predjeli na sjeveru, kao i veće riječne kotline (posebno Sarajevsko-zenička), dok su područja gornjeg i srednjeg Podrinja, istočne Hercegovine i zapadne Bosne suprotni primjeri. Kada se govori o strukturama stanovništva, iz političkih razloga se najviše pažnje posvećuje etničkom sastavu, u kojem dominiraju tri konstitutivna naroda: Bošnjaci (50,1%), Srbi (30,8%) i Hrvati (15,4%).

Naseobinsku strukturu Bosne i Hercegovine čini približno 6000 naseljenih mjesta, od kojih se njih 105 klasifikuju kao gradska (urbana). To se praktično odnosi na sva sjedišta opština koje su postojale 1991. godine. Ostalo su uglavnom ruralna naselja, među kojima su neka svojim populacijskim rastom, prostornim širenjem, izgradnjom infrastrukture ili dobivanjem novih funkcija (npr. sjedišta novih opština) postala prelazni ili mješoviti tip naselja. Većina bosanskohercegovačkih gradova se odlikuje jedinstvenom urbanom strukturom i arhitekturom, koja je nastala kao spoj više stilova, među kojima su najuočljiviji: orijentalni, srednjoevropski, socijalistički i moderni. Sa oko 350 hiljada stanovnika, Sarajevo je najveći i glavni grad države. Usprkos znatno izmijenjenoj strukturi stanovništva u posljednjim decenijama i generalnom padu broja stanovnika, on je ostao simbol multikulturalnosti u ovom dijelu Evrope. Banja Luka (150 hiljada stanovnika) je drugi najveći grad u državi, te glavni administrativni, ekonomski, obrazovni i kulturni centar Republike Srpske. Ostali veći gradovi su Tuzla i Zenica kao značajni industrijski centri, te Mostar kao glavno urbano središte Hercegovine. Prema udjelu ruralnog stanovništva, koji iznosi 58%, Bosna i Hercegovina spada u sami vrh liste najruralnijih evropskih država. Međutim, većina sela su zahvaćena intenzivnom depopulacijom, a mnoga su i potpuno napuštena.

Na osnovu gotovo svih relevantnih pokazatelja, Bosna i Hercegovina spada u grupu ekonomski najslabije razvijenih država u Evropi. Uzroke takvom stanju treba tražiti u devastirajućim ratnim zbivanjima, ali i tranzicijskim procesima, kroz koje ova zemlja prolazi zajedno sa drugim državama bivšeg socijalističkog bloka. Njen ekonomski razvoj se tokom socijalističkog perioda bazirao na industriji i rudarstvu, a privatizacija i uspostava tržišne ekonomije je dovela do masovne deindustrijalizacije. Kao posljedica toga se javila enormna nezaposlenost, čija je oficijelna stopa među najvećim u svijetu. Iako znatno smanjenih kapaciteta, industrija je i dalje vrlo važan segment domaće ekonomije. Posebno se to odnosi na metalurgiju, koja se bazira na eksploataciji ruda, od kojih su najvažnije ugalj, željezo i boksit. Veliki potencijali domaće ekonomije leže u energetskom sektoru. Nekoliko termoelektrana i veći broj hidroelektrana proizvode električnu energiju, čiji se značajan dio izvozi. Poljoprivredni potencijali su u velikoj mjeri neiskorišteni. Ravničarski krajevi na sjeveru su posebno pogodni za ratarstvo, brdsko-planinski za voćarstvo i stočarstvo, a hercegovački za uzgoj južnog voća, duhana i vinove loze. Tercijarni sektor djelatnosti je danas dominantan u ostvarivanju BDP-a i udjelu radne snage, a tendencije ukazuju na njegov dalji rast nauštrb proizvodnih djelatnosti. Iako je ovakav trend karakterističan za skoro sve države razvijenog svijeta, jedna od njegovih negativnih posljedica u Bosni i Hercegovini je višestruko veća vrijednost uvoza, u odnosu na izvoz. Kao glavni infrastrukturni projekat u državi se izdvaja gradnja cestovnog koridora Vc dolinama Bosne i Neretve, kojim se nastoji smanjiti stepen njene saobraćajne izolovanosti od glavnih putnih komunikacija u Evropi.

Turizam kao sve značajnija grana tercijarnog sektora ekonomije ima velike razvojne potencijale u Bosni i Hercegovini, koji se baziraju na velikom broju jedinstvenih destinacija, kako u sferi prirodnog, tako i kulturno-historijskog naslijeđa. Među urbanim centrima koje karakteriše specifičan historijski razvoj vidljiv kroz njihovu arhitekturu i druge turističke sadržaje, u prvom redu se izdvajaju Sarajevo i Mostar, a zatim i Banja Luka, Bihać, Jajce, Travnik, Višegrad i dr. Prema broju stranih posjetitelja u samom vrhu turističke ponude je vjerski turizam. On se bazira na velikom broju sakralnih objekata (džamije, crkve, manastiri, sinagoge), koji imaju i veliku kulturno-historijsku vrijednost. Međugorje je daleko najposjećenija destinacija ovog tipa, jer se radi o jednom od najpoznatijih marijanskih svetišta u svijetu. Kao najpoznatiji primjer manifestacijskog turizma u državi se izdvaja Sarajevo Film Festival. Kupališni turizam se razvija u Neumu (jedini izlaz na more), te na brojnim jezerima i rijekama u unutrašnjosti. Veliki broj banja ukazuje na velike potencijale i ovog vida turizma, a dosad su najbolje valorizirane banja Reumal u Fojnici i Vrućica kod Teslića. Za planinske pejzaže se može vezati više tipova turizma, a najmasovnije destinacije su Jahorina, Bjelašnica, Vlašić i Kupres. Prilikom valorizacije prirodne sredine u turističke svrhe potrebno je voditi računa o njenom očuvanju, budući da je to najveći resurs sa kojim ova država raspolaže. Na prostoru Bosne i Hercegovine postoji veći broj zaštićenih područja, ali samo tri imaju status nacionalnog parka – Sutjeska, Kozara i Una.